Monday 7 January 2013

PARTE II hosi; Problema redus desemprego depende ba politika Governu nian

By : Tama Laka Aquita
Wainhira ita halo comparasaun entre haruka Timor Oan sai ho potensia nebe ita iha hodi kria kondisaun ba ema servisu barak liu fali ita haruka ema sai. Questaun ba ita mak oinsa atu kria. Dala ruma ita hanoin dihan defisil tebes, defisil tamba ita mak la barani hatur politika ida nebe loke espasu ba ita hodi kria kampo de trabalho, tamba ita la barani hatur politika hanesan maka ita senti defisil. Tamba ne hakerek nain hateten katak atu redus desemprego ne depende ba politika governu nian.

Ita koalia kona ba sektor privadu, ita rona ema hotu hateten katak sektor ida mak sai hanesan parceiro governu nian. Maibe lei la garante oinsa atu desemvolve setor privado ne hodi ba oin. Ministeiro Financas precisa hasai dekreto lei ida sai hanesan lei oan ida iha lei investimento nian, hakerek iha artigo ida katak estado garante SAHAM BERSAMA  entre koperativa trabalhadores, companhia lokal no kompanhia international nebe hanoin atu investe iha TIMOR-LESTE ba sektor produktivo, por exemplo fabrika aqua, ka cimenti no seluk-seluk tan maka estado loke ba tenderisaun. Se la iha lei nebe garante moris naruk ba unipessoal Lda sira maka companhia lokal kikoan sira ne sei mate hotu tamba estado la garante desemvolve setor privado.

Lei Investimento ida ne sei la taka dalan no tau todan ba kompanhia rai liur tamba iha neba definsaun klaru katak se wainhira setor privado ruma lori sira parceiro mai investe iha TIMOR-LESTE,  estado garante katak lei kona ba rai nia foo vantagen ema Timor Oan tan ne koperativa trabalhador Timor Oan nia modal ka aset mak rai nebe estado nian, kompanhia lokal ho kompanhia nebe hosi rai liur nia mak material ho osan. Oinsa mak bele garante kompanhia lokal bele iha osan? Estado Timor liu hosi banku BCNTL no Mikro Financas garante kredito ba kompanhia lokal ho durasaun 25 anos atu nune bele garante estabilidade koperasaun entre kompanhia lokal no kompanhia hosi rai liur.

Tamba sa mak ita koalia setor koperativa tamba ita nia sistema ekonomi defini ona setor 3 ne. Setor Agrikultura no koperativa sei la lao dook hosi setor privado nune mos setor privado sei la lao doom hosi setor publiku. Setor tolu ne mak ita esplora didiak sei sai potensi boot tebes-tebes ba kria kondisaun ba ema TIMOR OAN hodi hetan servisu no sei la iha TIMOR OAN ida mak sai ba rai liur.

Atu garante TIMOR OAN labele halai sai ba buka servisu iha rai liur mak politika governu nian sai hanesan lei ba estado RDTL nian mak hanesan xavi ba Timor Oan atu moris hakmatek no servisu duni iha sira nia rain rasik. Ho ida ne mak TIMOR OAN sei la sai ba liur hodi sai atan maibe sai ba buka matemek no esperiencia hodi fila mai desemvolve rai Timor-Leste ba oin.

Sa deit mak sai hanesan parte seluk hodi bele garante desemvolve setor privado ho setor koperativo mak kordenasaun intra-ministerial. Maske governu bele mai hosi koligasaun maibe hanoin nebe diak ba desemvolvimento ekonomiku povo nian la kahor interese partidaria nian. Questaun ida ne tenki tau ketak tiha. Hare los ba interese nasional, ho hanoin nebe patriotik duni ba rai no povo ida ne nia moris diak. Ho ida kordenasaun intra-ministerial sei lao h diak garante ema hotu nia moris diak.

Se kordenasaun intra-ministerial iha governu koligasaun ho hanoin katak atu manan atu manan maioria iha eleisaun tuir mai maka hanoin neka mehi ne sei la sai realidade tamba politika nebe iha hatudu momos nia objectivo ba oin hakarak manan maioria. Ne tuir lolos ne hanoin ida nebe sala no kontradis ho konsiencia povo nia, tamba konciencia povo nia tau esperanca tomak ba politika nebe iha, maibe ho promesa no osan nebe iha sei la muda sira nia hanoin tamba promesa la halo, osan nebe sira simu la dura. Tamba osan nebe sira hetan hosi lian bosok nian.

Fila fali oinsa desemvolve setor privadu no setor koperativa alem de lei investimento sai hanesan xavi ba desemvolve setor privadu no setor koperativa, estado liu hosi hari infrastrutura mos sai hanesan parte ida ba desemvolvimento setor privadu ho setor koperativa. Por exemplo Infrastrutura hanesan fatin ka plaza ou supermerkado boot iha kapital no aeroporto, fabrik foos, fabrik batar no seluk-seluk tan mak bele kria kampo de trabalho. Hosi  kondisaun sira ne mak loke dalan ba moris naruk setor privado no setor koperativa.

Atu hatur politika ida diak no bele foo benefisio diak ba povo atu nune povo mos bele foo cumpri sira dever hanesan cidadaun nebe diak maka valorisasaun cidadaun sira nia servisu liu hosi salario por ora ka "per jam kerja" liu hosi mudanca iha "lei kodico ela boral do trabalhadores" nian atu nune bele koresponde kondisasaun nebe estado kria hanesan hakerek nain cita iha leten katak tenki sai preokupasaun boot ba estado wainhira servisu nain ka funcionario publiku ida manan salario la tuir necesidade moris loron-loron nian iha situasaaun vida ekonomiku nebe aas tebes. Tamba questaun ida ne afeta diretamente ba servisu nain sira bele baruk ten ou sai naokten iha governasaun ida nian laran tan deit necesidade la sufieciente i ida ne akontece  tiha ona i sei continua wainhira ita la iha vontade politika nebe diak hodi desenvolve nasaun ida.

Iha ita nia situasaun sosio-politiku no sosio-ekonomiku ita bele hateten katak ita sei dauk bele estabele salario "per jam kerja"  maibe estado bele estabele salario "per jam kerja" ba funcionario publiku, basa uniku estado mak fundos boot. Maibe wainhira estado iha ona hatur ona politika ida sai ona hanesan lei ona ina lei investimento nian katak garante "saham bersama" entre koperativa trabalhadores, kompanhia loka ho sira parceiro investimento iha rai Timor-Leste salario "per jam kerja" mos bele estabelce ba setor privadu no koperativo. Tamba iha sistema ne  lei garante "pembagian keuntungan bersama diakhir tahun tutup buku saham bersama tersebut" iha nebe wainhira fahe lukro mais ke hetan lukro kiik maibe setor koperativa trabalhadores ho 30% ka 35% hosi investimento nebe iha bele estabelece salario "per jam kerja" ba trabalhadores sira. Iha sistema ida koperativa hare rasik sira trabalhadores i companhia sira manan lukro mos hosi 70% ou 75%.

Maibe, sistema iha wainhira politiku sira nebe hetan poder ka hetan fiar ba kaer ministro sira barani hatur politika ida liu hosi desenvolve sira nia politik nebe diak sai lei ida. Tamba ne mak hakerek nain hateten katak precisa mudanca iha politika kona ba lei agraria, lei investimento, lei kona ba kodiku elaboral trabalhadores nian no lei kona ba financiamento publiku.

Mudanca signifikante iha lei sira nebe hakerek nain temi iha leten hanesan solusaunalternativo ida ba processo transisaun nebe agora dadaun ne ita hasoru. I mos hanoin hirak ne automatikamente liu hosi sistema ne estado hatur politika ida nebe hamos korupsaun iha sistema governasaun nia laran. Bassa iha sistema ida ne garante funcionario publiku manan salario suficiente ba sira nia nesecidade loron-loron nian. No taxa nebe sira estado koa hosi sira nia salario fulan-fulan fila fali ba sira benefisio - subsidio  ba sira nia fen ho oan sira tamba lei garante mos protesaun makaas ba inan ho labarik.

Nune mos ba trabalhadores sira hotu wainhira estado estabele ona salario "per jam kerja" quer dizer trabalhadores mos servisu loron lima iha semana ida nia laran ida ne signifika katak sabdu ho domingu sira desenkasa no fo oportunidade ba Juventude no estudante sira nebe mak hakarak servisu iha loron rua nia laran iha loron sabadu no domingu, ho salario minimum "per jam kerja" tuir sistema lei nebe estado estabelece oras US$ 1.50 ba trabalhadores nebe laos permanante.

Tamba sa mak hakerek nain hateten katak liu hosi sistem ne mos bele hamos korupsaun? Iha sistema politiku ida ne funcionario publiku ho level ida manan salario per jam kerja ita bele hateten katak US$ 2.00 ka US$ 2.50 depende ba estado lei nebe ita nia estado decide. Quer dizer ho level nebe aas level ida sei manan liu fali US$ 2.50 ne. Hosi sistema politiku ida ne estado politika ba bolsa de mae mos sae no halo hanesan subsidio permanente ba inan ho labarik. Iha ema hotu moris ho ekonomia suficiente tamba ema hotu foo constribuisan ba estado liu hosi sira nia dever koa taxa fulan-fulan ba estado, taxa nebe ema trabalhadores no funcionario publiku sira koa mak sai hanesan benefisio ba inan ho labarik.

Dala ida tan hakerek nain hakarak repete katak ; Se personalidade ida nebe hetan fiar ba kaer pasta edukasaun, saude, agrikultura no solidaridade sosial mak la consegue hatur politik ida nebe loke espasu ba kria kampo de trabalho hodi fo oportunidade ba ema timor oan hotu-hotu bele hetan servisu no produz ekonomia ida nebe indenpendente mente ida ne hatudu katak "incapacidade".


No comments: